Czym jest badanie kliniczne?

Co dzieje się podczas badania klinicznego?
Czy istnieją różne rodzaje badań klinicznych?
Czy randomizowane badania kliniczne są lepsze od nierandomizowanych badań klinicznych?
Czym są badania przedkliniczne?
Jakie są fazy badań klinicznych?

- Faza I badań - czy są wystarczająco bezpieczne?
- Faza II badań - czy istnieje dowód na potencjalne korzystne efekty?
- Faza III badań - czy jest lepiej?
- Faza IV badań - co jeszcze?

Czy mogę kontynuować przyjmowanie leków, jeśli zdecydowałem się wziąć udział w badaniu klinicznym?
Czy to prawda, że mogę otrzymać kurację placebo i nawet o tym nie wiedzieć?
Czy mogę zrezygnować z udziału w badaniu klinicznym po podpisaniu świadomej zgody?
 

Badanie kliniczne, to badania medyczne, w których biorą udział chętni - zarówno zdrowi, jak i chorzy, w celu testowanie kuracji prewencyjnych, wykrywających bądź leczących choroby.

Badacze medyczni stale proponują i badają nowe i istniejące kuracje, procedury diagnostyczne i chirurgiczne lub urządzenia. Badania kliniczne są jedynym wiarygodnym sposobem oceny tego, czy coś działa na pacjentów i jakie jest tego ryzyko.

Co dzieje się podczas badania klinicznego?

Aby odpowiedzieć na pytanie kliniczne, grupa badawcza definiuje protokół badania klinicznego wraz ze wszystkimi jego szczegółami, który musi być zatwierdzony przez kompetentne władze oraz komisje bioetyczne.

Proces zależy od rodzaju badania klinicznego, w którym chcesz wziąć udział. Na przykład, badania kliniczne oceniające odpowiedniość nowej kuracji, muszą zweryfikować, czy działa ona lepiej niż obecnie rozpowszechniona kuracja standardowa i jednocześnie nie robi pacjentowi niepotrzebnej krzywdy. Niemniej jednak, każde badanie kliniczne angażuje grupę badawczą w skład której wchodzą lekarze, pielęgniarki i inni profesjonaliści związani ze służbą zdrowia, która blisko współpracuje z pacjentami. Ponadto, nad analizą wyników badań czuwają statystycy i informatycy. Badania są przeprowadzane na uniwersytetach, w centrach medycznych, klinikach, szpitalach, a nawet gabinetach lekarskich.

Jeśli chcesz wziąć udział w badaniu klinicznym lub ktoś Ci to zaproponował, wykwalifikowany członek grupy badawczej opowie Ci o szczegółach, a także będziesz miał okazję do zadawania wszelkich pytań podczas indywidualnej rozmowy (patrz część). Jeśli zdecydujesz się na udział w badaniu, otrzymasz wszelkie informacje na piśmie i będziesz musiał podpisać te dokumenty (to tzw. świadoma zgoda)

Jeśli zgodzisz się na udział w badaniu, grupa badawcza sprawdzi stan Twojego zdrowia, udzieli Ci instrukcji dotyczących udziału w badaniu oraz będzie dokładnie monitorować niepożądane efekty oraz poprawy stanu zdrowia, jakich możesz doświadczyć podczas badania, a także będzie się z Tobą kontaktować już po jej zakończeniu.

Czy istnieją różne rodzaje badań klinicznych?

Najważniejszą różnicą między badaniami jest to, czy są interwencyjne czy obserwacyjne.

Uczestnicy interwencyjnych badań klinicznych, jak ich nazwa wskazuje,  muszą ,,wypróbować” pewien rodzaj kuracji przestrzegając sztywnych i szczegółowo określonych zasad zapisanych w protokole badania. Randomizowane badania kliniczne to badania interwencyjne, postrzegane, jako najbardziej wiarygodne narzędzie do gromadzenia informacji o skuteczności kuracji oraz ich bezpieczeństwa, ponieważ pozwalają one badaczom zminimalizować czynniki zakłócające (subiektywizm).

Jednakże, rozpoczęcie randomizowanego badania klinicznego nie zawsze jest możliwe, czasem z powodów etycznych, ale w innych przypadkach z powodu kosztów i czasochłonności lub typu pytań, na które ma odpowiedzieć dane badanie. Poza tym, randomizowane badania kliniczne nad rzadkimi niepożądanymi przypadkami wymagałyby bardzo dużo czasu, a także bardzo wysokiej liczby uczestników.  

Innym sposobem oceny efektów leczenia są badania obserwacyjne. Uczestnicy są ,,śledzeni” - obserwowani - czasem latami, aby lepiej zrozumieć czynniki ryzyka, możliwe skutki wystawienia na działanie pewnych substancji, styl życia itd. Chociaż badania obserwacyjne mogą dostarczyć cennych informacji na temat codziennej praktyki, potencjalnego ryzyka czy kwestii bezpieczeństwa, to są one potencjalnie bardziej narażone na subiektywność, ponieważ ich uczestnicy nie są losowo przypisani do grup, a ich wyniki powinny być analizowane w dalszych badaniach klinicznych, o ile jest to możliwe.

Na przykład, skuteczność i bezpieczeństwo menopauzalnej terapii hormonalnej przez dziesiątki lat było poddawane ocenie badań obserwacyjnych. Grupy kobiet w wieku postmenopauzalnym poddane kuracji oraz niezażywające żadnych leków były obserwowane przez wiele lat, aby ocenić jej korzyści (kontrolowanie symptomów menopauzy, zapobieganie chorobom układu krążenia, zapobieganie osteoporozie, zapobieganie rakowi trzonu macicy, itd.) oraz ryzyko (występowanie raka piersi, chorób układu krążenia, itd.).

Wyniki zawsze wskazywały na korzystny stosunek korzyści do ryzyka kuracji.

Jednak dopiero niedawno (patrz artykuł opublikowany na stronie JAMA (Journal of the American Medical Association - Dziennika Amerykańskiego Stowarzyszenia Medycznego) oraz artykuł wstępny na stronie JAMA, oba opublikowane w październiku 2013 roku) randomizowane badania kliniczne, będące częścią Inicjatywy na rzecz Zdrowia Kobiet – sponsorowane przez Narodowe Instytuty Zdrowia – pokazały bardziej złożony wzorzec korzyści i ryzyka.

Po porównaniu skutków menopauzalnej terapii hormonalnej (estrogeny i progestyny, tylko estrogeny u kobiet po zabiegu histeroktomii) oraz placebo na bardzo dużej próbie kobiet w wieku postmenopauzalnym (ponad 27 000), okazało się, że ryzyko przewyższa korzyści (zwłaszcza w przypadku kuracji łączonej estrogenów i progestynów) głównie dlatego, że zmniejszenie ryzyka występowania cukrzycy, lepsza kontrola nad symptomami menopauzy oraz ogólne lepsze samopoczucie nie stanowi przeciwagi dla wzmożonego ryzyka rozwoju choroby wieńcowej, raka piersi oraz zawału.

W zależności od rodzaju pytań, na które chce odpowiedzieć grupa badawcza, badania kliniczne można sklasyfikować w następujący sposób:

Próby prewencyjne: jakie są najlepsze lub alternatywne sposoby zapobiegania pewnym chorobom u zdrowych ludzi lub zapobiegania nawrotowi choroby? Mogą to być leki, szczepionki lub różne style życia (diety, ćwiczenia, itd.).

Programy prób przesiewowych: jaki jest najlepszy sposób na wykrycie i leczenie pewnych chorób lub problemów zdrowotnych? 

Próby diagnostyczne: jakie testy lub procedury są lepsze przy diagnozowaniu i leczeniu konkretnej choroby lub schorzenia?

Próby kuracji: czy kuracja - lek/zabieg/radioterapia/inna procedura - jest wystarczająco bezpieczna i skuteczna w przypadkach konkretnych chorób i schorzeń? Czy jest lepsza niż alternatywna kuracja lub procedura? Jak można polepszyć jakość życia pacjentów cierpiących na choroby przewlekłe?

Ważne: ECRAN koncentruje się na interwencyjnych próbach klinicznych i szczególnie zachęca do dobrowolnego udziału w niezależnych randomizowanych badaniach klinicznych (patrz niżej).

Czy randomizowane badania kliniczne są lepsze od nierandomizowanych badań klinicznych?

Tak. Randomizowane badania kliniczne to złoty standard badań klinicznych, szczególnie wtedy, gdy badana jest skuteczność kuracji.

Randomizacja to obiektywna metoda przydzielania uczestników badania do jednej z dwóch lub więcej grup testujących daną kurację. Bez obiektywnego przydziału kuracji, przebyte lub istniejące schorzenia lub różnice między pacjentami mogłyby wpłynąć na wyniki badań. Gdy analizowana jest tylko jedna kuracja, pacjenci jej poddani są w grupie ,,eksperymentalnej”, a inni, otrzymujący placebo, są w grupie ,,kontrolnej”.

To randomizowane kontrolowane badania, do których pacjenci przyporządkowywani są losowo, jakby przy pomocy rzutu monetą, do jednej z grup porównujących kurację.

Gdy pacjenci w eksperymentalnej i kontrolnej nie wiedzą, w której są grupie, a więc ignorują kurację, jakiej są poddawani (aktywną/nową lub placebo/standardową?), wtedy badanie nazywane jest pojedynczą maskowaną (wciąż często określana jako ,,pojedyncza ślepa”, nawet jeśli ten termin obecnie uważany jest za mniej odpowiedni). Jeśli specjaliści zarządzający kuracją nie wiedzą, kto poddany jest jakiej kuracji, wtedy takie badanie nazywane jest podwójnie maskowanym (tu również, można spotkać się z terminem ,,podwójnie ślepe”).

Dzięki maskowaniu pacjenci i badacze pozostają obiektywni podczas obserwacji pozytywnych i negatywnych efektów kuracji. W rzeczywistości, gdybyś wiedział, że znajdujesz się w grupie placebo, prawdopodobnie nie wykazałbyś żadnych pozytywnych ani negatywnych skutków, a gdybyś wiedział, że znajdujesz się w grupie eksperymentalnej, mógłbyś częściej informować grupę badawczą o wrażeniach z kuracji lub jej skutkach.

Czym są badania przedkliniczne?

Znane również pod nazwą badania laboratoryjne, to pierwsze konieczne kroki w tworzeniu nowej kuracji leczniczej, jeszcze przed badaniami na ludziach. Do badań przedklinicznych zaliczają się testy komórkowe oraz testy na zwierzętach.

Prace nad nowymi kuracjami to często bardzo długi proces, który zwykle trwa latami: testy laboratoryjne na zwierzętach są często konieczne, zanim badacze mogą zaangażować ochotników do badań klinicznych. Tylko kilka nowych kuracji dochodzi do tego stadium, a nawet mniej przechodzi przez kolejne fazy badań klinicznych.

Jakie są fazy badań klinicznych?

Proces badania klinicznego jest bardzo rygorystyczny i zwykle, gdy badacze testują nowy lek, składa się on z czterech różnych faz. Każda faza ma inny cel i pomaga grupie badawczej odpowiedzieć na różne pytania związane z kuracją, a dla Ciebie oznacza inne zagożenia i korzyści.

Rejestr badań klinicznych powinien dostarczyć Ci informacji o aktywnych fazach każdego badania klinicznego, jakie weźmiesz pod uwagę.

Jak już wcześniej zostało powiedziane (patrz ramka wstępna), proces opisany poniżej jest bardziej typowym dla prac nad nowym lekiem, ale ma także zastosowanie do każdego innego rodzaju interwencji, gdy mowa o dawkach, placebo itd., co może nie mieć zastosowania w danym przypadku.

Faza I badania - czy jest to wystarczająco bezpieczne, aby kontynuować?

W tej fazie używa się mniejszych lub terapeutycznych dawek nowej eksperymentalnej kuracji na małej grupie osób (20-80) aby ocenić jej bezpieczeństwo i zidentyfikować negatywne skutki.

Celem pierwszej fazy badań jest ustalenie najwyższej możliwej dawki, jaką można zaaplikować pacjentowi bez poważnych negatywnych skutków. Te badania pomagają również zadecydować o najlepszym sposobie podawania nowej kuracji.

Jeśli bierzesz udział w 1 fazie badania, na początku otrzymasz małą dawkę leku i będziesz poddany szczegółowej obserwacji. Być może spędzisz noc w szpitalu. Jeśli doświadczysz tylko niewielkich negatywnych skutków, kolejni pacjenci mogą otrzymać większą dawkę, a ta procedura będzie powtarzana do momentu, gdy badacze ustalą, jaka dawka jest najskuteczniejsza, a zarazem powoduje negatywne skutki, które są dopuszczalne.

Ważne: w tej fazie nie wykrywa się rzadkich negatywnych reakcji, ponieważ bierze w niej udział niewielu pacjentów. To potencjalnie najbardziej ryzykowna faza badań dla uczestników.

Faza II badań - czy istnieje dowód na potencjalne korzystne efekty?

W tej fazie, w testowaniu nowej kuracji bierze udział większa grupa osób (100-300), a analizuje się jej potencjalne korzystne efekty oraz kontynuuje się ocenę jej bezpieczeństwa. Badacze szukają dowodów na to, że kuracja działa, co zależy od celów kuracji oraz rodzaju analizowanej choroby, na przykład, redukcja ciśnienia krwi dla nowej kuracji przeciw niedociśnieniu, a także kontynuują ścisłą obserwację pacjenta w celu zanotowania jakichkolwiek negatywnych reakcji.  

Jeśli bierzesz udział w II fazie badania, dostaniesz taką samą dawkę leku, jak każdy inny ochotnik - ustalono ją w pierwszej fazie badań - nie wykorzystuje się w niej placebo. Istnieje większe prawdopodobieństwo na pojawienie się oczekiwanych korzyści niż w pierwszej fazie badań. Ponieważ liczba uczestników badania wzrasta, badacze powinni odnotować więcej rzadziej występujących skutków ubocznych.   

Faza III badań - czy jest lepiej?

Jeśli nowa kuracja ,,przejdzie” fazę II, następnie testuje się ją na dużej grupie osób (zwykle 1000-3000), przeważnie w różnych ośrodkach badawczych. Na tym etapie skuteczność i bezpieczeństwo to nie wszystko, nowa kuracja musi okazać się lepsza niż standardowa, czyli musi przynosić więcej korzyści i mniej ryzyka dla pacjentów niż ta obecnie używana.

Jeśli bierzesz udział w III fazie badania, prawdopodobnie zostaniesz losowo przydzielony do jednej z dwóch lub więcej grup uczestników. Nie zostaniesz poinformowany o tym, do której grupy należysz (maskowanie).

Jeśli wyniki badania są pozytywne i grupa badawcza zbierze dowody na skuteczność kuracji z dwóch różnych trzecich faz badania, to osoby prowadzące badanie będą mogły ubiegać się o autoryzację sprzedaży u kompetentnego organu. W UE jest to Europejska Agencja Leków, ale istnieją także krajowe agencje w każdym kraju członkowskim.

Ważne: Podawanie placebo jest nieetyczne, jeśli znana jest inna będąca już w użyciu skuteczna kuracja.

Faza IV badań - co jeszcze?

Rzadkie i potencjalnie poważne negatywne skutki nowej kuracji, ale także korzyści w codziennej praktyce klinicznej, mogą być trudne do zidentyfikowania, nawet po uprzednim testowaniu kuracji na tysiącach pacjentów. Z tego też powodu badacze często kontynuują gromadzenie informacji o korzyściach, zagrożeniach i optymalnym stosowaniu leku, nawet po jego zatwierdzeniu do sprzedaży i udostępnieniu ogółowi społeczeństwa.

Jeśli uczestniczysz w IV fazie badania, to będzie to przypominało leczenie poza badaniem klinicznym, ponieważ kuracja już została zatwierdzona, a ryzyko jest dużo niższe niż w innych fazach badań.

Ważne: nie musisz rejestrować się do fazy IV badań, aby otrzymać kurację.

Czy mogę nadal brać moje leki, jeśli zdecyduję się na udział w badaniu klinicznym?

W zależności od protokołu (czyli projektu badania, typu pacjentów, którzy mogą się zgłosić na nie, pytań, na które ma odpowiedzieć badanie, itd.) możesz zostać poproszony o zmniejszenie dawki swojego leku bądź jego czasowe odstawienie.

Ważne: Zawsze spytaj lekarza o ryzyko związane z odstawieniem swojego leku lub zmniejszeniem jego dawki.

Czy to prawda, że mogę otrzymać kurację placebo i nawet o tym nie wiedzieć?

Jeśli bierzesz udział w randomizowanym badaniu klinicznym, będziesz losowo przypisany do grupy eksperymentalnej, czyli grupy pacjentów korzystających z nowej kuracji lub do grupy kontrolnej, czyli innych uczestników, którym podaje się standardową kurację bądź placebo, jeśli żadna inna nie jest dostępna. 

Jeśli badanie jest również maskowane, nie dowiesz się, w jakiej grupie jesteś. Jeśli badanie jest podwójnie maskowane, nawet grupa badawcza nie będzie znała podziału grup.

Dlaczego? Badacze chcą się upewnić, że nikt nie jest subiektywny, gdy obserwuje pozytywne lub negatywne skutki kuracji lub o nich informuje.

Czy mogę zrezygnować z udziału w badaniu klinicznym po podpisaniu świadomej zgody?

Świadoma zgoda, którą podpisujesz nie jest umową i do niczego cię nie zobowiązuje. 

Dlatego też, masz prawo wycofać się z badania klinicznego w dowolnym momencie i bez podania przyczyny. Podzielenie się z badaczami jakimkolwiek problemem, którego doświadczasz, może być pomocne, a nawet może rozwiązać problem.

Ważne: Jeśli zdecydujesz się wycofać z badania klinicznego, spytaj grupy badawczej lub swojego lekarza, czy przerwanie kuracji eksperymentalnej jest bezpieczne. Być może, będziesz musiał stopniowo zmniejszyć dawkę lub przestrzegać innych procedur.